Lieve mama, afgelopen maandag  (7-12-2020) was helaas het echte afscheid. Definitief.

Het is goed zo, je was op. Maar mam, ik mis je nu al.

Na de corona-bezoek-stop pakken we de oude gebruiken weer op. Het familieboek inkijken is er 1 van. Dit boek is gemaakt ter ere van de verjaardag van je oudste zus. Je ouders staan erin. Maar nog belangrijker voor je ook al je zeven broers en zussen, hun partners en kinderen en kleinkinderen. Pagina voor pagina nemen we het iedere keer door en bekijken alle foto’s aandachtig. Het is iedere keer weer nieuw voor je.
Na de bezoekersstop was het boek kwijt. Paniek! Je woning is niet heel groot en ik vond het dan ook snel terug (onder je shawls). Had je het speciaal verstopt omdat je het wilde bewaren voor als ik weer langskwam? Gelukkig is het terecht dus we pakken de draad weer op.
Bij de pagina met de foto van je broers en zussen, inclusief zwagers en schoonzussen, staan we altijd langdurig stil. Je wijst ze vervolgens 1 voor 1 aan en 'vertelt’ iets over diegene. Ik begrijp niks van wat je zegt, maar voel de ondertoon van jouw boodschap goed aan. Je wijst naar een broer 'van lift fafafa', een zus krijgt een 'de tastastas omlaag', bij een andere zus zeg je 'lang lang fring'. Over iedereen weet je wat te ‘vertellen’. Je zegt het liefdevol en straalt, dus wat je zegt is positief. Als ik jou dan nog bevestig; 'ja die is lief hè mam' of 'ja mama en ze ziet er zo prachtig uit' is je geluk compleet. Je hebt dan ook betrokken, lieve, fijne broers en zussen.
Dan komen we bij 'mijn' pagina. Daarop staat een foto van mij als baby in de armen van mijn vader. Je wijst op hem en kijkt mij vragend aan. Ik zeg dat dat mijn vader is, jouw ex man, Jacques. En dan zeg je vanuit de grond van je hart met een bromstem 'och… godverdomme’. Die begreep ik, de tranen rollen over mijn wangen, je lacht heel hard mee.

De moeilijkste periodes zijn de periodes met veranderingen. Een ziekenhuisopname, een verhuizing, coronamaatregelen. Je bent volledig van slag. Dit uit zich altijd in huilbuien, paniek, slaan, schelden, incontinentie en nog moeilijker uit je woorden komen, met woorden als kakkakkak tot gevolg. Een week geleden kwam er een nieuwe bewoonster. Dit is altijd lastig. De ene buurvrouw is de andere niet. Zo is het leven. En bij de ene nieuwe bewoonster gaat het wennen aan elkaar soepeler dan bij een andere. Als je niet dement bent heb je nog respect voor elkaars eigenaardigheden. Als je dement bent snap je elkaars eigenaardigheden niet, en is het lastig respect voor elkaar opbrengen. Dus zijn er aanvaringen. Tref ik je huilend, in paniek en overstuur aan. Hier kan niemand iets aan doen, de buurvrouw niet, jij niet, ik niet, de medewerkers van het tehuis niet. Wat we nu ook proberen.
Vroeger had ik een romantisch beeld van een tehuis. Als ik daar ooit zou komen te wonen ging ik er een feestje van maken! Gezellig met zijn allen, lachen, dansen, borrelen, bingo.
De werkelijkheid blijkt anders te zijn. Aanscherpen van de zorgindicatie enzo.
Mijn vader zit in een tehuis met lichamelijke klachten, daar praten ze nauwelijks tegen elkaar. Gunnen elkaar weinig. Mopperen.
Jij zit in een woongroep met dementerenden. Tot elkaar veroordeeld, of je wilt of niet. Irritaties lopen soms hoog op omdat je niet meer in staat bent afstand te nemen van of weg te lopen uit nare situaties.
Mijn romantische beeld over ‘later’ is voorgoed verdwenen. Een angstbeeld om ook mopperend of geïrriteerd te eindigen doemt op. We moeten nu extra lachen, dansen en borrelen. Iemand zin in een potje bingo?

Ze liggen klaar op je tafel, 3 eeltraspen. Naast 3 koffielepeltjes, een zilveren pen, een bedeltje en nog meer glimmends. Goh mam, ben je kraai geworden vraag ik? Je snapt het niet. Ben je glimmende dingen aan het verzamelen?  Ja, knik je, en maakt met je arm een cirkel om de spulletjes. Zeker. Mooi mam, doe je er ook iets mee of is het gewoon mooi bij elkaar? Kijk, zeg je, je doet je horloge af en ik zie een rode plek. Mam, heb je daar pijn? Ja, zeg je resoluut en wijst op de rasp. Daarom.

Ik geloof dat ik het begrijp, je hebt last van je horloge, en probeert die geïrriteerde huid weg te 'raspen'. Terwijl het al schraal was. Je hebt een probleem, jouw horloge irriteert jehuid. Dat wil je oplossen maar weet niet hoe. Oorzaak en gevolg haal je door elkaar. Waarom kies je altijd voor een harde variant? Zoals bij je nagels die je, als ze al te kort zijn, nogmaals knipt om een stukje nagel ‘erbij’ te knippen, tot bloedens toe. Bij kiespijn voor heel hard aan je tanden trekken. Bij buikpijn op je buik te slaan.

En je pols? Ik pak je pot crème en smeer de rode plek in. Je gezicht glimt van geluk, net als je pols waar je horloge zat.

Je staat rustig om 3 uur ’s nachts op. Kleedt je aan en gaat in de gezamenlijke woonkamer wachten op de dag. In de avond wil je om 7 uur slapen, nogal wiedes dat je dan weer om 3 uur wakker bent. Je bent zo eigenwijs als het maar kan. Je laat je niet wakker houden in de avond en zéker niet naar bed sturen in de nacht. Jij snapt juist niet dat er niemand is in de nacht, zo ongezellig.
Ik snap dat het echt een probleem is voor de verzorgenden in het tehuis. In de rapportages lees ik vaak de vraag; ‘Is mevrouw haar dag en nachtritme aan het omdraaien?’ ´JA´, wil ik dan door de computer terugroepen, ´dat doet ze al 4 jaar! ´. En dan was ik de pisang. Belde je mij midden in de nacht met de vraag of we gebakjes gingen kopen of je wilde weten waar ik bleef of je had opeens een goed idee (wij hebben pubers die graag tot laat chillen, dus telefoon uitzetten was geen optie).

En toch blijft bij mij ook het gevoel ‘laat haar toch, wat maakt het uit, dan is ze in de nacht op’. Ik wil dat de laatste periode in jouw leven zo aangenaam mogelijk verloopt. Bij deze stel ik voor dat iedereen om 7 uur gaat slapen. En in de nacht beginnen we vanaf 3 uur weer te leven.
Zullen onze pubers even balen.

Eigenlijk ken ik je niet anders, een borrel hoort erbij. ‘Droog koken’ is niks, een feestje is beter met, en het helpt ook met vergeten (want heel makkelijk was je leven niet) …
Eind jaren ‘70 zat jij regelmatig aan het eind van de middag met buurvrouwen aan de sherry. En mam gelijk had je, je zat vast in een ongelukkig huwelijk. Je kon jezelf niet zijn en had je expressie zo nodig. Ik was ook aan de sherry gegaan.
Soms dronk je te veel. Dan wist je de volgende dag niet meer wat we hadden besproken. Prima hoor, maar ik moest het wel even leren als dochter.
Nu nog lokt de drank. Maar er treedt een soort zelfbescherming op. Geweldig hoe een mensenbrein werkt. Na 1 of 2 borrels stop je vanzelf! In het vorige tehuis mochten bewoners geen drank hebben in hun woning. Alcohol werd opgeborgen in de gemeenschappelijke keuken. Had je zin in een borrel dan moest je er om vragen. Mijn hemel wat was je boos. Hoezo bergen ze jouw fles op in hun keukenkastjes. Gelukkig bleek het een meedenkend ‘wij hebben regels maar willen die indien nodig rekken’ huis! De port staat sindsdien pontificaal op je aanrecht, met een fles doe je 3 weken. Mam zelfs nu kan ik nog wat van je leren.

Alles wat ik heb wil jij ook. Mijn schoenen, heel vaak mijn schoenen. Dan moesten we naar de winkel om soortgelijke schoenen te kopen. In de winkel keek je me dan aan met een blik van ‘wat moet ik met die achterlijke schoenen’. Mijn Latte, en als ik die voor je bestel lust je het niet, chocomelk met slagroom vind je veel lekkerder. Mijn handtas, terwijl je die van mij had gekregen en had ‘teruggegeven’ omdat je hem niet wilde. Als je mij ziet scan je alles, en besluit vervolgens wat jij ook wilt.

Alles wat jij hebt wil je weggeven. Als je een koekje eet en ik vraag of het lekker is (terwijl ik dat kan zien aan je ogen), reageer je gelijk met een uitgestoken koekje; hebben? Als ik je oorbellen bewonder doe je ze gelijk uit, wil je ze me geven. Ik zeg dan altijd snel dat ik ze mooi bij jóú vind.
Toen we nog uit konden lunchen was het ook altijd oppassen. Beste was hetzelfde te bestellen wat jij bestelde. Als ik iets anders had uitgekozen en het eten werd gebracht schoof je jouw bord weg met een ‘bah’ en keek verlangend naar mijn bord. Ruilen van bord was de enige optie. Ook moest ik opletten niet sneller te eten dan jij at. Was mijn bord namelijk eerder leeg dan kreeg ik geheid jou eten erbij geschoven op mijn bord.

Het gaat je om het hebben en om het geven. Je bent gul en hebberig tegelijk. Jaloers en jalief samen.

Je bent altijd goed met woorden geweest mama. Je troostte me ermee, maakte me ermee aan het lachen, gaf me advies, wist me te raken, maar vooral maakte het jou wie je bent. Hoe moeilijk is het om die woorden te verliezen, ik kan het me niet eens voorstellen.
“Schrijven met dobbelding met hagel erin” zei je vol overtuiging en daarbij keek je naar iemand. Je merkte dat ik het niet begreep. Dus ik vroeg; bedoel je die mevrouw? Ze is aan het lezen mama…. “Ja, lezen”, duh dat zei je toch….
Een gesprek is inmiddels onmogelijk, je gebruikt vaak totaal andere woorden dan je bedoelt. Een man is een krak, een stoel een pet. Of zinnen als kading van floe floe, rechts kadong. Maak daar maar wat van.
De logopediste in het huis waar je woont legde uit dat zoals wij jou woorden niet begrijpen, onze woorden ook als Chinees bij jou binnenkomen. Het werkt dus 2 kanten op. Hoe angstig moet het voor je zijn dat wij jou niet begrijpen maar jij ons dus ook niet. Hoe vreemd dat jij denkt dat je gewoon verstaanbare taal speekt. De periode dat ik tegen je kan zeggen dat ik je niet snap, of je vraag het met andere woorden te vertellen, is voorbij. Een half jaar geleden sprak ik nog ‘yvonne’s’, een bijzondere taal waarvan ik de basis begreep.
Weet je waar ik echt trots op ben! Je blijft praten, raakt soms gefrustreerd, stopt soms abrupt in een verhaal, maar geeft je enthousiasme om te spreken niet op! Vertelt hele verhalen, waarbij je ook op reactie van mij wacht. Door jou intonatie weet ik of ik moet lachen, huilen of ‘nee echt’ of ‘geweldig’ of ‘wat stom’ moet zeggen.

Aan het begin van je ziekte kwamen we in een museum de kaart op de foto tegen, we wisten dat deze hier speciaal voor jou lag. We stonden samen omarmd te huilen in de museumwinkel. Een gesprek is niet vanzelfsprekend.

Je weet het altijd als we het over je willen hebben, je volgt alles! En o wee als we je niet betrekken in onze gesprekken. Jouw antennes reiken verder dan je dementie.
Het moet heel vermoeiend voor je zijn die nimmer aflatende behoefte aan aandacht. Je wilt zo graag het middelpunt zijn. Spreekt wildvreemden aan, gaat plotseling zingen of dansen of hardop lachen. Vorig jaar wilde je zwaardvechten met een zwartgeklede gothic klant in de supermarkt. Jouw degen was een stokbrood uit ons karretje. Ik kon je nog net tegenhouden.
Kleine tip tussendoor voor de lezers: kijk niet weg, geef die aandacht!
Jouw antennes voelen niet meer aan dat je soms een stapje terug moet doen. Zo word je bijvoorbeeld boos als een verzorgende een andere bewoner moet helpen. Gaat dan op de deur van die bewoner bonken.
Ook mijn aandachtsboog mag niet verslappen. Als dat gebeurt voel jij dat feilloos aan. Dan gooi je je spullen op de grond en roept dingen als ggffrr of grak of floef. Lekker duidelijk voor mij. En het werkt, je hebt meteen weer al mijn aandacht. Moet dan soms zelfs mijn lachen inhouden.

Wat doe je in corona tijden? Foto’s digitaliseren. Ik ben nog uit het pre - digitale tijdperk. Dus voor onze kinderen heb ik digitaal een tijdperk in te halen.
En dan kom ik jou zo vaak tegen mam. Ik herken je op alle foto’s, maar weet soms niet meer wie je was, hoe je was. Dàt is mijn moeder zou ik iedere keer als ik een foto van jou zie tegen mijn beeldscherm willen roepen!
Met deze foto’s komen ook mijn herinneringen. Je was er altijd, haalde onze kids uit school, luisterde en gaf advies. Zowel aan mij als aan de kinderen. Vrolijk, gezellig en bedacht de leukste dingen.
Ik weet nog dat ik toen jaloers was op moeders die tijdens het oppassen op hun kleinkinderen ook het huis schoonmaakten of alvast eten kookten. Ik realiseer mij nu pas het ging om ONS, om samen zijn. Dat was meer dan voldoende. Onze kinderen zijn nog steeds creatief en origineel.
De schim die je nu bent geworden is een momentopname, een sepia foto. Je was een superhippe en stralende moeder. En ik was het bijna vergeten.

Door je ziekenhuisopname en delier kwam je opeens in een tehuis. Crisisopvang. Zo blij dat ik nooit ‘De Beslissing’ heb hoeven nemen. Diep van binnen wist ik dat dit de enige optie was. Desondanks heb ik maanden met het idee gelopen dat ik had moeten ageren tegen deze beslissing. Op de barricades gemoeten. Tegen de artsen moeten zeggen dat je best nog naar huis kon.
Dat gevoel werd niet beter mam, want weet je wat ik hoorde toen je net in het tehuis woonde? Je was ‘de beste’ bewoner. Daar was ik blij om, maar dat maakte mij ook aan het twijfelen. Kennelijk moest je veel slechter zijn om daar te wonen. Hadden de artsen het mis? Kon je best nog een pan op het vuur zetten, en draaide je het gas uit als je de aardappels afgoot? Of ging je met iedere onbekende mee? Gaf je je pinpas zomaar af? En tekende je elk contract aan de deur?

Hoe dan ook, natuurlijk ben jij de beste. De beste in omgaan met, in leuk zijn, in er wat van maken. Eigenlijk gewoon de beste. Jammer dat naarmate je ziekte erger werd je ook van die beste eigenschappen afscheid moest nemen. Jammer dat andere, nieuwe bewoners nu de beste van het tehuis zijn.
Was je nog maar in staat een wurgcontract aan de deur tekenen bij een of andere flapdrol die ik daarna haarfijn duidelijk kon maken dat dit geen eerlijk zakendoen was. Dit lukte altijd, er is toch bij de meeste colporteurs iets van schaamte als het zakendoen betreft met lieve oude vrouwtjes (met helse dochters ;)